ДАВЛАТШОҲ САМАРҚАНДИЙ (тахм. 1435-1495, 1507)

XV асрнинг кўзга кўринган адабиётшунос олимининг тўлиқ исми – Давлатшоҳ ибн Алоуддавла Бахтишоҳ Ғозий Самарқандийдир. Унинг таржимаи ҳоли ҳақида маълумотлар жуда кам бўлиб, асосан унинг “Тазкирату-ш-шуаро” (“Шоирлар тазкираси”) номли асаридан олинган маълумотлардир. Алишер Навоий “Мажолису-н-нафоис” асарида Давлатшоҳ ҳақида қисқача маълумот бериб, унинг бир байт шеърини ҳам келтирган.

Давлатшоҳ асли самарқандлик бўлиб, Султон Ҳусайн Бойқаро (1469-1506) замонида Ҳиротда яшайди. Унинг отаси Бахтишоҳ Ғозий Шоҳруҳнинг (1409-1447) амирларидан бўлиб, кўпгина урушларда қатнашгани ва баҳодирликлар кўрсатгани учун “Ғозий” лақабини олган.

Давлатшоҳнинг туғилган вақти маълум бўлмасада, ўзининг “Тазкирату-ш-шуаро” (“Шоирлар тазкираси”) асарини 50 ёшга кирганида ёза бошлаганини маълум қилади. Бизга эса асар 892/1486-1487 йил ёзиб тугатилганлиги маълум. Агар бу катта ва муҳим асарни ёзиш учун тахминан 2-3 йил вақт сарфланган бўлса, Давлатшоҳ 1435-1436 йилларда туғилган бўлса керак.

Давлатшоҳ Самарқандда ўқиб, машҳур олим ва шоир Фазлуллоҳ Самарқандийдан таълим олади. У ўқимишли киши бўлиб етишишига қарамай, фақат илм-фан билан умрининг сўнгги йилларидагина шуғулланган. Давлатшоҳ ота-боболари каби сарой хизматига, ҳарбий ишларга жалб қилинади, Шоҳруҳ ва Ҳусайн Бойқаро олиб борган кўпгина урушларда қатнашади. У сўнгги марта Султон Ҳусайн билан Султон Маҳмуд (Абу Саъиднинг ўғли) ўртасида Чакмансарой деган жойда бўлган жангда қатнашган. Хондамирнинг кўрсатишича, бу уруш 875/1471 йили содир бўлган^[1]. Бундан маълум бўлишича, Давлатшоҳ 1471 йилларгача ҳарбий иш билан банд бўлган. У 60 йилга яқин умр кўриб, 900/1495 йили вафот этган. Исмоил Пошо Бағдодий “Ҳадийяту-л-ори-фийн” асарида 913/1507 йил вафот этганини ёзган.

Давлатшоҳ умрининг охирларида сарой хизматини тарк этиб, мушкул, аммо хайрли ишга, ўзидан илгари ўтган шоир ва олимлар ҳақида китоб ёзишга бел боғлади. Давлатшоҳ Самарқандий “Тазкироту-ш-шуаро” асарини ёзишда жуда кўп манбалардан, ўзидан олдин ёзилган тазкиралардан, хусусан, Абу Тоҳир Хотунийнинг (X аср охири ва XI асрнинг биринчи ярми) “Маноқибу-ш-шуаро” (“Шоирларнинг яхши сифатлари”)ҳамда Нуруддин Муҳаммад Авфийнинг (1172-1233) “Лубобу-л-албоб” (“Қалблар қалби”) тазкираларидан, тарихий ва географик асарлардан, хусусан, Абу Қосим Истахрийнинг (ваф. 957 й.) “Китоб масолику-л-мамолик” (“Мулк йўллари ҳақида китоб”), Абу Саъид Гардизийнинг (ваф. 1051 й.) “Зайну-л-ахбор” (“Тарихлар безаги”), Абулфазл Байҳақийнинг (ваф. 1077 й.) “Тарихи Оли Сабуктакин” (“Сабуктакин оиласи тарихи”) ва бошқалардан, шунингдек, тазкирада қайд этилган шоир ва адибларнинг асарларидан кенг фойдаланган.

Тазкирада VII-XV асрларда яшаб ижод этган 155 шоир ҳақида қисқача, лекин ниҳоятда қимматли маълумотлар келтирилган. Тўғри, ҳар қандай илмий асарда бўлгани каби, Давлатшоҳ Самарқандий тазкираси ҳам айрим жузъий камчиликлардан холи эмас. Масалан, айрим ҳолларда саналар, у ёки бу шоирнинг туғилган жойи нотўғри берилган, айрим ҳолларда келтирилган маълумотлар чалкашиб кетган. Шунга қарамай, асарнинг ижобий  томонлари кўп. Бу асар жуда катта давр – қарийб саккиз юз йил мобайнида Эрон ва Ўрта Осиёда яшаб ижод этган шоир ва адиблар фаолиятининг тадқиқи билан муҳим аҳамиятга эга.

“Тазкирату-ш-шуаро” ёки “Тазкираи Давлатшоҳий” муқаддима, хотима ва етти табақа (қисм)дан иборат.

Муқаддимада асарнинг ёзилиш сабаблари, шунингдек, VII-XI асрнинг биринчи ярмида яшаб ўтган араб шоирларидан Лабид (VII аср), Абу Нувос (ваф. 814 й.) Абу Жаййиб Мутанаббий (ваф.  963 й.), Абулало Мааррий (973-1058) ва бошқалар, ҳаммаси бўлиб ўнта шоир ҳақида маълумот келтирилган.

Биринчи ва иккинчи қисм X-XI асрларда Эрон ва Ўрта Осиёда яшаб ўтган 21 та машҳур шоирнинг қисқача таржимаи ҳоли ва ижодига бағишланган.

Учинчи, тўртинчи ва бешинчи қисмларда Хоразмшоҳлар-Ануштагенийлар (1077-1231), Элхонийлар (1258-1349) ва Музаффарийлар (1315-1393) замонида ижод этган 54 та шоир ҳақида сўз юритилади.

Сўнгги икки табақа Темур ва темурийлар замонида Ўрта Осиё, Эрон ва Ироқда яшаган 41 шоиру адиблар ижодига бағишланган.

Хотимада эса Давлатшоҳ Самарқандий билан замондош олти машҳур аллома – Абдурраҳмон Жомий, Алишер Навоий, Хожа Афзалиддин Муҳаммад, Амир Аҳмад Сухайлий, Хожа Шаҳобуддин Абдуллоҳ Марварид ҳамда Хожа Осафий ҳақида маълумотлар келтирилган.