XV асрнинг кўзга кўринган адабиётшунос олимининг тўлиқ исми – Давлатшоҳ ибн Алоуддавла Бахтишоҳ Ғозий Самарқандийдир. Унинг таржимаи ҳоли ҳақида маълумотлар жуда кам бўлиб, асосан унинг “Тазкирату-ш-шуаро” (“Шоирлар тазкираси”) номли асаридан олинган маълумотлардир. Алишер Навоий “Мажолису-н-нафоис” асарида Давлатшоҳ ҳақида қисқача маълумот бериб, унинг бир байт шеърини ҳам келтирган.
Давлатшоҳ асли самарқандлик бўлиб, Султон Ҳусайн Бойқаро (1469-1506) замонида Ҳиротда яшайди. Унинг отаси Бахтишоҳ Ғозий Шоҳруҳнинг (1409-1447) амирларидан бўлиб, кўпгина урушларда қатнашгани ва баҳодирликлар кўрсатгани учун “Ғозий” лақабини олган.
Давлатшоҳнинг туғилган вақти маълум бўлмасада, ўзининг “Тазкирату-ш-шуаро” (“Шоирлар тазкираси”) асарини 50 ёшга кирганида ёза бошлаганини маълум қилади. Бизга эса асар 892/1486-1487 йил ёзиб тугатилганлиги маълум. Агар бу катта ва муҳим асарни ёзиш учун тахминан 2-3 йил вақт сарфланган бўлса, Давлатшоҳ 1435-1436 йилларда туғилган бўлса керак.
Давлатшоҳ Самарқандда ўқиб, машҳур олим ва шоир Фазлуллоҳ Самарқандийдан таълим олади. У ўқимишли киши бўлиб етишишига қарамай, фақат илм-фан билан умрининг сўнгги йилларидагина шуғулланган. Давлатшоҳ ота-боболари каби сарой хизматига, ҳарбий ишларга жалб қилинади, Шоҳруҳ ва Ҳусайн Бойқаро олиб борган кўпгина урушларда қатнашади. У сўнгги марта Султон Ҳусайн билан Султон Маҳмуд (Абу Саъиднинг ўғли) ўртасида Чакмансарой деган жойда бўлган жангда қатнашган. Хондамирнинг кўрсатишича, бу уруш 875/1471 йили содир бўлган[1]. Бундан маълум бўлишича, Давлатшоҳ 1471 йилларгача ҳарбий иш билан банд бўлган. У 60 йилга яқин умр кўриб, 900/1495 йили вафот этган. Исмоил Пошо Бағдодий “Ҳадийяту-л-ори-фийн” асарида 913/1507 йил вафот этганини ёзган.
Давлатшоҳ умрининг охирларида сарой хизматини тарк этиб, мушкул, аммо хайрли ишга, ўзидан илгари ўтган шоир ва олимлар ҳақида китоб ёзишга бел боғлади. Давлатшоҳ Самарқандий “Тазкироту-ш-шуаро” асарини ёзишда жуда кўп манбалардан, ўзидан олдин ёзилган тазкиралардан, хусусан, Абу Тоҳир Хотунийнинг (X аср охири ва XI асрнинг биринчи ярми) “Маноқибу-ш-шуаро” (“Шоирларнинг яхши сифатлари”)ҳамда Нуруддин Муҳаммад Авфийнинг (1172-1233) “Лубобу-л-албоб” (“Қалблар қалби”) тазкираларидан, тарихий ва географик асарлардан, хусусан, Абу Қосим Истахрийнинг (ваф. 957 й.) “Китоб масолику-л-мамолик” (“Мулк йўллари ҳақида китоб”), Абу Саъид Гардизийнинг (ваф. 1051 й.) “Зайну-л-ахбор” (“Тарихлар безаги”), Абулфазл Байҳақийнинг (ваф. 1077 й.) “Тарихи Оли Сабуктакин” (“Сабуктакин оиласи тарихи”) ва бошқалардан, шунингдек, тазкирада қайд этилган шоир ва адибларнинг асарларидан кенг фойдаланган.
Тазкирада VII-XV асрларда яшаб ижод этган 155 шоир ҳақида қисқача, лекин ниҳоятда қимматли маълумотлар келтирилган. Тўғри, ҳар қандай илмий асарда бўлгани каби, Давлатшоҳ Самарқандий тазкираси ҳам айрим жузъий камчиликлардан холи эмас. Масалан, айрим ҳолларда саналар, у ёки бу шоирнинг туғилган жойи нотўғри берилган, айрим ҳолларда келтирилган маълумотлар чалкашиб кетган. Шунга қарамай, асарнинг ижобий томонлари кўп. Бу асар жуда катта давр – қарийб саккиз юз йил мобайнида Эрон ва Ўрта Осиёда яшаб ижод этган шоир ва адиблар фаолиятининг тадқиқи билан муҳим аҳамиятга эга.
“Тазкирату-ш-шуаро” ёки “Тазкираи Давлатшоҳий” муқаддима, хотима ва етти табақа (қисм)дан иборат.
Муқаддимада асарнинг ёзилиш сабаблари, шунингдек, VII-XI асрнинг биринчи ярмида яшаб ўтган араб шоирларидан Лабид (VII аср), Абу Нувос (ваф. 814 й.) Абу Жаййиб Мутанаббий (ваф. 963 й.), Абулало Мааррий (973-1058) ва бошқалар, ҳаммаси бўлиб ўнта шоир ҳақида маълумот келтирилган.
Биринчи ва иккинчи қисм X-XI асрларда Эрон ва Ўрта Осиёда яшаб ўтган 21 та машҳур шоирнинг қисқача таржимаи ҳоли ва ижодига бағишланган.
Учинчи, тўртинчи ва бешинчи қисмларда Хоразмшоҳлар-Ануштагенийлар (1077-1231), Элхонийлар (1258-1349) ва Музаффарийлар (1315-1393) замонида ижод этган 54 та шоир ҳақида сўз юритилади.
Сўнгги икки табақа Темур ва темурийлар замонида Ўрта Осиё, Эрон ва Ироқда яшаган 41 шоиру адиблар ижодига бағишланган.
Хотимада эса Давлатшоҳ Самарқандий билан замондош олти машҳур аллома – Абдурраҳмон Жомий, Алишер Навоий, Хожа Афзалиддин Муҳаммад, Амир Аҳмад Сухайлий, Хожа Шаҳобуддин Абдуллоҳ Марварид ҳамда Хожа Осафий ҳақида маълумотлар келтирилган.
[1] Аҳмедов Б. Давлатшоҳ Самарқандий. – Т.: Фан, 1967. – Б. 6.
26-07-2018 Hits:6063
25-07-2018 Hits:5814
17-07-2018 Hits:5844
16-07-2018 Hits:5705
06-07-2018 Hits:5739
04-07-2018 Hits:5737
27-06-2018 Hits:5655
04-06-2018 Hits:5769
14-03-2018 Hits:4919
26-07-2018 Hits:6620
26 июль куни АҚШ Тинчлик институтининг Марказий Осиё ва Афғонистон дастурлари бўйича директори Скот Ворден, АҚШ тинчлик институтининг катта илмий... Batafsil...
26-07-2018 Hits:6573
Давлатимиз раҳбари 2016 йил 18 октябрда Ислом ҳамкорлик ташкилоти Ташқи ишлар вазирлари кенгаши 43-сессиясининг очилиш маросимида Самарқанддаги Имом Бухорий ёдгорлик... Batafsil...
25-07-2018 Hits:6587
2018 йил 24 июль куни Самарқанд давлат университетида ИБХИТМ ҳамкорлигида АҚШ Глобал илмий нашрлар директори Парвиз Моривидж ва Нью‑Йорк Бингемтон... Batafsil...
23-07-2018 Hits:6814
20 июль куни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамаси ҳузуридаги Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказининг мажлислар залида “Имом Бухорийга муносиб авлод бўлайлик”... Batafsil...
16-07-2018 Hits:6371
15 июлъ куни Ҳиндистон Ислом Маданияти маркази раҳбари Cиражуддин Қуреший Имом Бухорий мажмуасига ташриф буюрди. Меҳмонни Имом Бухорий халқаро илмий‑тадқиқот... Batafsil...
20-07-2018 Hits:6773
Президент Шавкат Мирзиёев Ядро физикаси институтида Фанлар академияси ва илмий-тадқиқот институтлари вакиллари, академиклар, олимлар, ёш тадқиқотчилар билан мулоқот қилди. Мамлакатимизда... Batafsil...
06-07-2018 Hits:5451
Жорий йилнинг 1–5 июлъ кунларида Малайзия Республикасида бўлиб ўтган “Қўлёзмалар ва тарихий ҳужжатларга бағишланган иккинчи халқаро конференция” ва “Қўлёзмаларни ўрганиш усуллари”... Batafsil...
04-07-2018 Hits:5504
2018 йил 3-июль куни Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази вакиллари ва Малайзия ислом илмлари университети ректори профессор, Датоъ Муса Аҳмад... Batafsil...
27-06-2018 Hits:4398
Олдин хабар берганимиздек, Марказ илмий ходимларидан 3 нафари – О.Муҳаммадиев (Илмий котиб), Т.Эвадуллаев (Диний-маърифий тадбирлар бўлими бошлиғи) ва Й.Исаев. (Қўлёзмалар... Batafsil...