АБДУРРАЗЗОҚ САМАРҚАНДИЙ (2-қисм)

Абдурраззоқ Самарқандий шеър, араб тили грамматикасига оид рисола ёзганлиги маълум бўлсада, лекин унинг бизгача етиб келган ягона тарихий асари “Матлаъи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн” (“Икки саодатли юлдузнинг чиқиши ва икки денгизнинг қўшилиш жойи”)дир. Асар форс тилида ёзилган бўлиб, икки жилдни ташкил этади. Асар асосан, 1467-1469 йиллар орасида ёзилган ва 1470 йили яна давом эттириб, шу йилнинг сафар ойида тугаллаган.

Асарнинг биринчи жилдида қисқа тарзда Чингизхон авлодидан бўлган Эрон ҳукмдори Абу Саъид (1316-1335) ҳақида сўз юритилгач, соҳибқирон Амир Темур тарихи бошланади ва умуман, 1304 йилдан 1405 йилгача Марказий Осиё, Афғонистон, Эрон, Озарбайжон, қисман Ҳиндистон ва бошқа мамлакатлар тарихига оид маълумотлар келтирилади. Тарихий воқеалар баёни Амир Темурнинг 17 Шаъбон, 807 (18 феврал, 1405 й.) йил Ўтрорда вафот этганлиги, унинг набираси Халил Султоннинг Самарқандда тахтга ўтирганлиги билан тугалланади.

Иккинчи жилднинг сўз бошисида муаллиф Амир Темур авлодлари ҳақида сўзламоқчи эканлигини айтиб, воқеаларни Шоҳруҳнинг Ҳиротда тахтга ўтирган вақтидан (март, 1405 й.) бошлайди. Сўнг Шоҳруҳ вафоти (1447 й.)дан кейин ҳукмронлик қилган Темурийлар: Мирзо Абулқосим Бобур, Султон Абу Саъид ва бошқа шаҳзодалардан сўзлаб бўлгач, Ҳусайн Бойқаронинг Ҳиротда Ёдгор Мирзони қатл этиб, иккинчи марта тахтга ўтириши ҳақидаги маълумотлар билан асарни тугатади.

Абдурраззоқ Самарқандий асарда тарихий воқеалар баёнини солнома тарзида жойлаштирган. Асарнинг муаллифи ўзи яшаган даврдан (ХV аср ўрталари) илгариги қисмлари солномаси аввал ёзилган асарлар асосида тузилган. Бу ҳақида Абдурраззоқнинг ўзи, 1427 йил воқеаларини якунлар экан: “Ҳофизи Абрунинг ёзгани... “Зубдату-т-таворихи Бойсунғурий шу ерда тугади”, – дейди ва ўзининг асосий манбаси ушбу асар эканлигини таъкидлайди. Бундан кейинги йиллар тарихининг ёритилишига келсак, айтиш мумкинки, уларнинг аксарини Абдурраззоқ Самарқандий ўзи кўриб билганлари ёки шоҳидлар сўзларига асосланиб ёзган. Қандай бўлганидан қатъий назар, “Матлаъи саъдайн” саҳифаларида баён этилган тарихий воқеалар, хоҳ Ҳофизи Абрудан олинган қисмлар, хоҳ ундан кейинги қисмлар бўлсин, тадқиқотлар учун манба сифатида муҳим аҳамиятга эгадир.

Маълумки, “Матлаъи саъдайн”да кўпроқ сиёсий воқеалар баён этилган. Лекин шу билан бирга, Темурий ҳукмдорларнинг мамлакат иқтисодий, маънавий ва маданий ҳаётида ўйнаган бунёдкорлик роли ҳам Абдурраззоқ Самарқандийнинг диққат марказида бўлган. Шунинг учун асарда ХV асрнинг деярли уч чорагида Самарқанд ва Ҳирот шаҳарларидаги илм-фан, маданиятнинг юксаклиги ҳамда бу борада Мирзо Улуғбек, Мирзо Бойсунғур ва баъзи бошқа шаҳзодаларнинг фаолиятлари изчиллик билан ёритиб берилган.

Эътиборга сазовор томони шуки, мазкур асар ўз даврида шуҳрат топган ва бир қанча тарихнавислар томонидан эътироф этилган. Сўнгра бу асар Темурийлар даври ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маданий ва халқаро муносабатлари тарихига оид нодир ва ишончли манба сифатида Оврупода ҳам тан олиниб, унинг айрим қисмлари ХIХ асрдан бошлаб бир неча марта француз (Ланглэ, Катрме, Блоше), инглиз (Эллиот), рус тилларида чоп этилган[1].

“Матлаъи саъдайн” қўлёзмаси дунё бўйлаб кенг тарқалган бўлиб, айни пайтда турли давлатлар кутубхоналарида сақланади. Ушбу асар бир неча марта бошқа тилларга ҳам таржима қилинган.

Асарнинг форсча матни 1936 йили Лоҳурда (Покистон) матншунос олим Муҳаммад Шафе томонидан чоп этилган. Асомиддин Ўринбоев томонидан “Абдурраззоқ Самарқандийнинг (1442-44 йиллардаги) Ҳиндистон сафарномаси” 1960 йили ўзбек тилида ва форсий танқидий матни билан, “Абдурраззоқ Самарқандий” деб номланган, 1405-1427 йиллар воқеалари (I жилд, 1-қисм) 1969 йили ўзбек тилида Тошкентда чоп этилган. 1992 йили эса “Матлаъи саъдайн”нинг шу қисмига киритилган Ғиёсуддин Наққошнинг Хитой сафари кундалиги ўзбек тилида чоп этилган. Асар II жилдининг 2, 3-қисмлари ҳам ўзбек тилига таржима қилиниб, нашри амалга оширилди. 1997 йил Аҳмад Риёз томонидан тадқиқ қилиниб, Мисрнинг Сохаг (Савҳож) шаҳрида нашр этилган.