МИРЗО УЛУҒБЕК (1394-1449)(2-қисм)

Улуғбек Мовароуннаҳрда, айниқса, Самарқандда соғлиқни сақлаш ва табиблар фаолиятини яхшилашда анча иш қилган. Маҳаллий табиблардан ташқари, Самарқандга хорижий Шарқ мамлакатларидан, чунончи, Эрондан келган Бурҳонуддин Нафис ибн Эваз Кирмоний (ваф. тахм. 1438-48 й.)кабиларга ўз билимларини орттириш ва ижод этишлари учун шароит яратиб берган. Натижада Кирмоний бир қанча тиббий асарлар ёзган ва уларни Улуғбекка тақдим этган.

Улуғбек Самарқанд ва Мовароуннаҳрнинг бошқа шаҳарларида ҳам ободончилик ишларига катта аҳамият берган. Ҳаётининг кўп қисмини мамлакат ободончилиги, халқ фаровонлигини ошириш, илм-маърифатни кенг йўлга қўйиш ишига сарф қилган Улуғбек халқ оммаси орасида катта ҳурмат ва муҳаббатга сазовор бўлган^[1].

Амир Темур Улуғбек тарбиясига алоҳида эътибор берган ва уни давлат аҳамиятига молик тадбирларда қатнаштирган. Руй Гонсалес де Клавихонинг (ваф. 1412 й.) қайд этишича, Улуғбек бобосининг хорижий элчиларни қабул қилиш маросимларида иштирок этган. 1404 йил Конигилляда ўтказилган тантаналарда Амир Темур олтита набирасининг (жумладан, Улуғбекнинг) никоҳ тўйларини ўтказган. Тўйда Соҳибқирон Улуғбекка Тошкент, Сайрам, Янги (ҳоз. Тароз), Ашпара ва Мўғулистонни то Хитой ҳудудигача суюрғол қилиб берган. Амир Темур Ўтрорда вафот этган чоғда Улуғбек ҳам ўша ерда бўлган. Темурийлар ўртасида тожу тахт учун кураш бошланган. Ўтрордан қайтган Шоҳруҳ фарзандлари – Улуғбек ва Иброҳим Султонни амирлар пойтахтга яъни, Самарқандга киритмагач, улар Бухородан паноҳ топишган. Самарқанд тахтини Халил Султон эгаллаган.

Хуросонни бошқариб турган Шоҳруҳ Улуғбекка дастлаб Андхўй билан Шибирғонни, кейинчалик Хуросоннинг Тус, Хабушон, Калот, Бовард, Насо, Ёзир, Сабзавор ва Нишопурдан иборат қисмини бошқаришни топширган. 1410 йил Шоҳруҳ Мовароуннаҳрни ўз тасарруфига киритгач, уни идора этишни Туркистон вилояти билан бирга Улуғбекка топшириб, Соҳибқирон васиятини қайта тиклаган. Улуғбек ёш (15 ёшда) бўлгани сабабли амир Шоҳмалик унга ҳомий этиб белгиланган. Лекин Шоҳмаликнинг рақиби – Ўтрордаги Шайх Нуриддин ва Муҳаммад Жаҳонгирнинг Ҳисордаги волийлари 1410 йил баҳорида Улуғбек ва Шоҳмаликка қарши чиққанлар. Шу йилнинг ёзида Шоҳруҳ иштирокида бўлган жангда Шоҳмалик ва Улуғбек ғалаба қилганлар. 1411 йилда Шоҳруҳ Самарқандга келиб, Шоҳмаликни ўзи билан Ҳиротга олиб кетган ва кейинчалик (1413 й.) Хоразмга ҳоким қилиб юборган. Шу вақтдан бошлаб Улуғбек Мовароуннаҳрни мустақил идора этишга киришган. Шоҳруҳ Мовароуннаҳрда бошқа темурий шаҳзодаларга ҳам мулк ажратган эди. Чунончи, Ҳисори Шодмонни Муҳаммад Султоннинг ўғли Муҳаммад Жаҳонгир мирзога, Ўзганд вилоятини Умаршайхнинг ўғли Амирак Аҳмадга суюрғол қилган эди. Бироқ улар Улуғбекка тобе эдилар. 1414-1415 йиллари улар ўртасида ихтилоф чиқиб, Улуғбек Амирак Аҳмад устига қўшин тортган ва уни енгган. Шоҳруҳ Амирак Аҳмадни Хуросонга чақиртириб олган, Кошғар ҳам то 1428 йилгача Улуғбекка тегишли бўлган.

Улуғбек ўз ҳукмронлиги даврида икки марта йирик ҳарбий юриш қилган. Биринчисида 1425 йил Мўғулистон хони Шермуҳаммад ўғлон (1421-1425) ўзини мустақил хон деб эълон қилганда, Улуғбек унга қарши юриш қилиб зафар қозонган. Улуғбекнинг иккинчи юриши Сиғноқ шаҳри томон бўлган. Сирдарёнинг қуйи ҳавзаси Улуғбек тасарруфида эди. Улуғбек 1427 йил Сиғноқ яқинида унинг мулкига таҳдид қилган Бароқ ўғлон билан тўқнашган ва мағлубиятга учраган. Душман Улуғбекни таъқиб қилиб, Самарқанд остоналаригача келган.

Мовароуннаҳр хавф остида қолганлиги туфайли Шоҳруҳ Хуросондан катта лашкар тортиб келиб хавфни бартараф этади.

Шоҳруҳ вафоти (1447 й. 12 март)дан кейин Улуғбекнинг катта ўғли Абдуллатиф ворис сифатида темурийлар ҳукмдори бўлиб қолади. Лекин Шоҳруҳнинг қаттиққўл хотини Гавҳаршодбегим бу ҳақда ўз фикрига эга эди. У Шоҳруҳ даврида темурийларнинг пойтахти бўлиб қолган Ҳирот тахтига марҳумнинг учинчи ўғли бўлмиш Бойсунғурмирзонинг ўғли ва суюкли набираси Алоуддавла мирзони ўтқазиш тарафдори эди. Гавҳаршодбегим Ҳирот тахтига Алоуддавлани ўтқазганини Улуғбекка нисбатан исён деб қаралмоғи керак эди. Шунинг учун Улуғбек 1448 йил баҳорида Абдуллатиф билан биргаликда 90 минг аскар билан Хуросонга келиб, Ҳирот яқинида бўлган жангда Алоуддавлани енгади. Ғалаба Абдуллатифнинг шахсий шижоати ва лашкарбошилик истеъдоди туфайли эришилган бўлса ҳам, Улуғбек Фатҳномани кичик ўғли Абдулазиз номидан эълон қилади. Ундан ташқари, бобоси Шоҳруҳ томонидан Аб­дуллатифга васият қилинган Ҳиротдаги Ихтиёриддин калъаси ва унинг ичидаги бойликларини ҳам Улуғбек Абдулазизга беради. Шундан сўнг Улуғбек билан Абдуллатиф ўртасидаги муносабат очиқ душманлик тусини олади.

Улуғбек Самарқандда Абдулазизни қолдириб, лашкар билан катта ўғлига қарши жангга юради. Абдуллатиф ҳам ўз лашкари билан Амударё ёқасига келиб туради. Иккала лашкар ҳам дарёнинг икки соҳилида узоқ муддат туриб, сувни кечиб ўтишга ботинмайди. Бу орада у Абдулазиз лашкардаги амирларнинг оилаларини таъқиб этаётир, – деган хабарни эшитиб, Самарқандга қайтиб келишга мажбур бўлади ва шаҳар аҳолисининг Абдулазизга қарши исён кўтарганининг гувоҳи бўлади. Тезда шаҳарни тартибга келтириб, яна Абдуллатифга қарши жангга йўлланади, лекин Самарқанд яқинида ундан мағлубиятга учрайди.

Орадан кўп ўтмай, Улуғбек Абдуллатиф буйруғи билан (1449 й.) қатл этилади. Унинг жасади Гўри Амир мақбарасига дафн этилган^[2].

 Мустақиллик йилларида Мирзо Улуғбек меросини ўрганиш ва эътироф этиш янги босқичга кўтарилди. Улуғбек таваллудининг 600 йиллиги 1994 йил апрель ойида Парижда, октябрь ойида эса Тошкент ва Самарқандда тантанали равишда нишонланди ва халқаро конференциялар ўтказилди. Шу йили Тошкентда Улуғбекка ҳайкал ўрнатилди. Улуғбек сиймоси Пулково расадхонаси, Москва университети конференцзалларида дунёдаги машҳур олимларнинг портретлари қаторидан жой олган. Самарқандда Улуғбекнинг мемориал музейи ташкил этилган. Тошкентда Ўзбекистон миллий университети, туман, кўча, маҳалла, метро станцияси, истироҳат боғи, шаҳарча Улуғбек номи билан аталади. Фарғона педагогика университетига, Самарқанд архитектура-қурилиш институтига, Китоб халқаро кенглик станциясига, қишлоқ, мактаб ва бошқа жойларга Улуғбек номи берилган. 2009 йилнинг БМТ томонидан “Астрономия йили”, – деб эълон қилиниши муносабати билан Мирзо Улуғбек таваллудининг 615 йиллиги Самарқандда ва Парижда кенг нишонланди.

Улуғбекнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида пьеса (М. Шайхзода, “Мирзо Улуғбек” трагедияси), роман (О. Ёқубов, “Улуғбек хазинаси”; С. Бородин, “Самарқанд осмонида юлдузлар”), опера (А. Козловский, “Улуғбек”), поэма (М. Бобоев, “Улуғбек”), балет (М. Бафоев, “Улуғбек буржи”), фильм (Реж. Латиф Файзиев, “Улуғбек юлдузи”, 1965) ва бошқалар ижод қилинган.