МЕРОС КИТОБИ(5-қисм)

Меросдан маҳрум қилинмайдиган ворислар.

Ҳажб, ҳирмон

Олти тоифа инсонлар доим мерос олади. Улар қуйидагилар: ота-она, эр-хотин, ўғил ва қиз. Булардан ҳар бирининг белгиланган тартибда мерос олиши Аллоҳ билан маййит ўртасида бирор-бир воситасиз қатъий далиллар билан собит бўлган.

Ҳажб сўзининг луғавий маъноси “тўсиқ”дир. Аммо ҳирмон бу шахсда топилган бир сабаб туфайли ундан меросхўрлик ҳукмининг олиб ташланишидир.

Истилоҳда меросхўрнинг мерос олишда ундан кўра афзалроқ киши борлиги туфайли айрим ёки барча меросдан маҳрум этилишини англатади.

Ҳажб икки қисмга бўлинади: ҳажбу-н-нуқсон ва ҳажбу-л-ҳирмон.

Фарз юзасидан белгиланган улуш миқдорининг бошқа бир шахс борлиги туфайли камайиши ҳажбу-н-нуқсондир. Масалан, эр якка ўзи ворис бўлганида мероснинг ярмини олади, аммо фарзанди борлиги учун унинг улуши тўртдан бирга камаяди.

Марҳумга яқинроқ кимсанинг борлиги туфайли узоқроқ қариндошнинг ворисликдан чиқиб кетиш ҳолати ҳажбу-л-ҳирмон деб аталади. Масалан, марҳумнинг отаси борлиги учун бобосининг меросдан тўсилиши, ўғил борлиги туфайли ўғилнинг ўғли меросхўрликдан чиқиши.

 

Меросдан маҳрум қилиш

Юқорида зикри ўтган кишилардан бошқалари марҳумга яқинлари узоқдагиларни тўсиб бораверади. Бунинг қоидалари эса, албатта бирор шахс туфайли марҳумга нисбат берилган барча инсонлар ўша шахс билан бирга мерос олмайди. Масалан, бобо ота билан бирга. Аммо она бир бўлган ака-укалар бундан мустасно. Она мероснинг барчасига ҳақли бўлмагани учун она бир ака-укалар она билан бирга мерос олади.

 

Меросдан маҳрум кишилар

Ота билан боболар ва она билан она ва отанинг оналари (бувилари) тушиб кетади.

- Ота билан туғишган ака-укалар ҳам тушиб кетади.

- Ўғил бор жойда ўғилнинг болалари меросдан тўсилади.

-  Туғишган ака-укалар ва опа-сингиллар ўғил, ўғилнинг ўғли, ота ва боболар билан тўсилади.

- Шунингдек, отанинг болалари шулар билан ва туғишган ака-ука билан тўсилади.

- Узоқ оналар, қайси жиҳатидан бўлишидан қатъий назар, яқин оналар билан тўсилади.

 - Онанинг болалари, ўғилнинг боласи, ота ва боболар фарзанд билан тўсилади.

Агар ота-она бир опа-сингиллар меросдан 3/2, яъни сулсайн олса, ота бир опа-сингиллар тушиб кетади, фақатгина улар билан ака ёки ука бўлса, уларга асаба бўлади.

 

Маҳжуб – меросдан маҳрум киши

Меросдан тўсилган киши худди ака-ука ота ва она билан биргалик пайтидагидек меросдан тўсилади. Чунки бу иккаласи ота билан бирга мерос олмайди. Аммо она мероснинг учдан бирини олиш ўрнига олтидан бирини олишга сабаб бўлади. Отанинг онаси ота ва она билан бўлса ҳам, шундай бўлади. Аммо марҳум меросдан тўсолмайди.

 

Вориснинг мерос олишдан маҳрум бўлиш сабаблари

Меросдан маҳрум бўлиш сабаблари тўртта:

1. Қуллик, у комил қул бўладими, ноқис қул бўладими фарқи йўқ. Бировнинг тасарруфида бўлган қул ҳеч бир қариндош уруғларидан мерос олмайди.

2. Қасос ва каффоратни вожиб қилувчи қотиллик. Агар ворис меросхўрини ўлдирса, ундан мерос ололмайди. “Қотилга ўлдирилган кишининг қолдирган меросидан ҳеч нарса берилмайди” ҳадисига мувофиқ қотилга мерос берилмайди.

3. Икки динда бўлиш. Пайғамбаримиз (с.а.в.): “Кофир мусулмон кишидан, мусулмон эса кофирдан мерос олмайди”, – деганлар. Масалан, ота мусулмон, ўғил кофир бўлишига ўхшаш.

4. Ҳукм ёки ҳақиқат жиҳатидан диёрнинг турли хил бўлиши. Дору-л-ҳарбдаги жангчи ва зиммий, яъни мусулмонлар диёрида яшовчи кофир кабидир. Чунки вилоят, яъни шартноманинг бузулиши билан уларнинг ўртасидаги мерос олиш ва бериш узилади. Зеро, мерос вилоят ва миллатларнинг бир хиллик устига қурилган.

Абу Бакр Розий. ТУҲФАТУ-Л-МУЛУК китобидан. -Б. 269

ИБХИТМ Матбуот хизмати