МУҲАММАД САМАРҚАНДИЙ(Шамсуддин Самарқандий)(ваф. 1291 й.)

Муҳаммад ибн Ашраф Ҳусайний Самарқандий Шамсуддин Самарқандий номи билан танилган. Аллома Самарқандда туғилиб вояга етган. Манбаларда таваллуд топган йили кўрсатилмаган, балки, Салб уруши даври бўлгани сабаб кўп маълумотлар йўқолгандир. Муҳаммад Самарқандий мантиқ, астрономия, ҳандаса илмлари олими бўлган. Устоз ва шогирдлари тўғрисида маълумотлар топилмади.

Аллома яшаган давр тафсир, қироат, ҳадис, фиқҳ, жадал, усулу дин, фалсафа, риёзат, кимё, луғат ва бошқа илмларнинг яшнаган даври бўлган. Ўша вақтдаги алломаларнинг ҳар бири турли хил илмлар соҳиби бўлган.

Муҳаммад Самарқандий ҳам турли илмлар билан шуғулланиб, кўплаб асарлар тасниф этган.

Алломанинг асарлари жумласига қуйидагилар киради: тугалланмай қолган “Ас-саҳоиф фи-т-таф-сир” (“Тафсир саҳифалари”), бу асарни Шайх Аҳмад ибн Маҳмуд Қурмоний (ваф. 1564 й.) тугаллаган.

“Рисола фи одоби-л-баҳси ва-л-мунозара” (“Баҳс ва мунозара одоби ҳақида рисола”). Ушбу асарнинг қўлёзмаси Мисрдаги “Дору-л-кутуби-л-мисрийя” кутубхонасида 364 рақам остида ва Саудия Арабистони пойтахти Риёз шаҳрининг “Марказу-л-малик Файсал ли-л-буҳус ва-д-диросоти-л-исломийя” кутубхонасида 04177 рақам остида сақланмоқда. Асарда мантиқ ва одоб борасидаги масалалар ёритилган. Асар уч бўлимга ажратилиб тасниф этилган.

Биринчи қисми – таништириш ҳақида бўлиб, бу қисмда муаллиф мунозара, далил, тузатув, умумий иллат, асослаш, хослаш, муомала, зиддият, эътироз ва рад этиш ҳақидаги маълумотларни баён қилган.

Иккинчи қисми – муҳокама тартиби ҳақида.

Учинчи қисми – муаллиф кашф қилган масалалар ҳақида. Яна ушбу асарнинг биринчи қисми калом илмига, иккинчи қисми ҳикматга ва учинчи қисми хилоф илмига тегишли экани зикр этилган[1].

Мантиқ ва одобга тегишли “Китоб айни-н-назар фи-л-мантиқ” (“Мантиқ илмига оид “айну-н-назар” китоби”) ёки “Айну-н-назар фи илми-л-жадал” (“Мубоҳаса илмидаги айни назар қилинган нарса”). Бу асарнинг қўлёзмаси Мисрдаги “Дору-л-кутуби-л-мисрийя” кутубхонасида 197 рақам остида сақланмоқда. Муаллиф ушбу асарни ҳам уч қисмга бўлган: Биринчиси – икки нарсани бир-бирига мослаш. Иккинчиси – икки нарсанинг бир-бирига тўғри келмай қолиши ҳақида. Бу қисм номувофиқликка тегишли бир неча бўлимларни ўз ичига олган. Учинчиси – муомала ҳақида. Бу қисм ҳам бир қанча бўлимлардан иборат.

“Ашколу-т-таъсис фи-л-ҳандаса” (“Геометрияда асосланувчи шакллар”). Геометрия шакллари ҳақида маълумот берувчи мазкур қўлёзма “Дору-л-кутуби-л-мисрийя” кутубхонасида 61, 98 рақам остида, ҳамда Саудия Арабистони пойтахти Риёз шаҳрининг “Марказу-л-малик Файсал ли-л-буҳус ва-д-диросоти-л-исломийя” кутубхонасида 03430, 05729-8 рақамлар остида ва Ўз ФА ШИ хазинасида (инв. № 3373/III) сақланмоқда. Асар ҳақида Ҳожи Халифа (ваф. 1657 й.): ўттиз беш шаклдан иборат эканлигини, асарга Қозизода Румий (ваф. 1413 й.) номи билан машҳур бўлган аллома Мусо ибн Муҳаммад шарҳ ёзганини, яна бир қанча олимлар томонидан ҳошиялар битилганини айтиб ўтган[2].

“Фавоиду-л-жамолий фи усули-л-ҳандаса” (“Геометрия усулидаги чиройли фойдалар”). Асар форс тилида бўлиб, унинг қўлёзма нусхаси Британия кутубхонасининг “Шарқ қўлёзмалари” бўлимида сақланмоқда.

Мантиқ илмига оид “Қустот” (“Тарози”) асари. Бу асарнинг ҳам қўлёзмаси Мисрдаги “Дору-л-кутуби-л-мисрийя” кутубхонасида 38 рақам остида сақланмоқда.

Калом илмига тегишли “Ас-саҳоифу-л-илоҳийя” (“Илоҳий  саҳифалар”). Асарнинг қўлёзма нусхалари “Маъҳад ал-махтутот ал-арабия” кутубхонасида 160 рақам остида, “Дору-л-кутуби-л-мисрийя” кутубхонасида 1011 ва 1565 рақамлари остида ва “Мактаба талаат” кутубхонасида 452 рақам остида мавжуд.

“Ал-маъориф фи шарҳи-с-саҳоиф” (“Саҳифалар шарҳидаги билимлар”), “Шарҳу-л-муқаддима фи-л-жадал ли-н-Насафий” (“Насафийнинг жадалидаги муқаддимасига шарҳ”), “Мажмаъу-л-ҳаками-с-сул-тония ва манбау-л-маорифи-р-руҳония” (“Султон ҳукмлари мажмуи ва руҳоний билимларининг манбаи”) каби асарлари бизга маълум.

Алломанинг илмий меросини ўрганиш бўйича қилинган ишлардан кўрсатиш мумкин бўлган  “Ас-саҳоифу-л-илоҳия” (“Илоҳий саҳифалар”) бўлиб, асарни Риёздаги педагогик ўрта таълим билим юртининг ақида бўйича илмий ходими доктор Аҳмад Абдурроҳман Шариф тадқиқ қилган. Шунингдек, ушбу асарни Аҳмад Фарид Мазидий ҳам тадқиқ этган. Асар 2007 йил бир жилдда Дору-л-кутуби-л-илмийя нашриётида чоп этилган.

Алломанинг вафот этган санаси тўғрисида икки хил ёндашув бор. Ҳожи Халифа (ваф. 1657 й.)нинг “Кашфу-з-зунун” ва Умар Ризо Каҳҳоланинг (1905-1987) “Муъжаму-л-муаллифийн” асарида 600/1203 йил атрофида вафот этгани келтирилган[3].

Исмоил Пошо Бағдодийнинг “Ҳадийяту-л-ори-фийн” асарига қараб алломанинг 690/1291 йилда ҳаёт бўлганини биламиз. Исмоил Пошо Бағдодий бундай дейди: “Муҳаммад ибн Ашраф Самарқандий Шамсуддин Ҳаким Ҳусайний 600/1203 йил вафот этган. Аммо унинг “Шарҳу-л-муқаддима ли-н-Насафий” асарини кўрганимда 690/1291 йилда тугатгани ёзилган”[4].

Мутафаккир, ёзувчи ва араб сиёсатчиси доктор Қадарий Туқон (1910-1971): “Муҳаммад Самарқан-дий 690/1291 йилда вафот этган”[5], – деган. Бағдодий айтган гап тўғри чиқишига алломанинг “Ал-маъориф фи шарҳи-с-саҳоиф” (“Саҳифалар шарҳидаги билимлар”) асарида ёзган: “Замонамизнинг баъзи уламолари” деб, Имом Носируддин Тусийни назарда тутганини далил қилиш мумкин. Имом Носируддин Тусий 594/1197 йил туғилиб, 672/1273 йилда вафот этган[6]. Носируддин Тусий ўша даврда яшаган. Бундан келиб чиқиб, алломанинг вафоти 600/1203 йилда эмас, балки 690/1291 йилгача яшаганлигини тушунишимиз мумкин.