АЛОУДДИН САМАРҚАНДИЙ(ваф. 1145 й.)

Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Абу Аҳмад, Алоуддин номи билан танилган. Баъзилар томонидан Абу Бакр Самарқандий ҳам деб айтилади[1]. Манбаларда унинг туғилган йили ҳақида бирор-бир маълумот келтирилмаган. Аллома Самарқандда таваллуд топган, кейинчалик Бухорога кўчиб борган ва ҳаётининг кўп қисми шу жойда ўтган. Бир мунча вақт Балҳда яшаб, яна Бухорога қайтган. Замонасининг қадри баланд, етук, фозил кишиларидан бири бўлган.

Фиқҳ илмини Абулмутиъ Макҳулнинг набираси Абулмуъин Маймун Макҳулий (ваф. 1114 й.) ва Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Абдулкарим ибн Мусо Садрулислом Абулйуср Паздавийдан (ваф. 493/1099 й.) ўрганиб, ўша даврининг буюк алломаси сифатида тан олинган ва ҳанафий ҳуқуқшунослиги тараққиётига муҳим ҳисса қўшган[2].

Алломанинг фиқҳ, тафсир, ҳадис, усул, ақоид, калом илмларига оид кўплаб асарлари, жумладан, ислом оламида машҳур “Туҳфату-л-фуқаҳо” (“Фақиҳлар туҳфаси”) асари бўлган. Китоб ҳанафий фиқҳи бўйича катта эътиборга эга бўлиб, унга кўплаб шарҳлар ёзилган.

Олим номини машҳур қилган фақат асарлари эмас, унинг фиқҳ илмини билишда отасига тенг кела оладиган, фатволарга отаси билан бирга муҳр қўйиш ҳуқуқига эга Фотима бинт Муҳаммад исмли қизи ҳам бўлган. Алоуддин Самарқандий қизи Фотимани ёшлигиданоқ тарбиялаб, истеъдодли фақиҳа ва олима даражасига етказган эди. Фотима фатво бериш ваколатига эга бўлиб, ушбу соҳада отаси билан ҳамкорлик қилиб келган.

Олимнинг шогирди, қорахонийлар даврининг буюк фақиҳи Имом Абу Бакр ибн Масъуд Косоний (ваф. 1191 й.) устозининг “Туҳфату-л-фуқаҳо” (“Фақиҳлар туҳфаси”) номли асарига “Бадоиъу-с-саноиъ фи тартиби-ш-шароиъ” (“Шариат қоидалари бўйича нодир манба”) номли уч жилдлик шарҳ ёзиб, ўз устозига тақдим этган. Алоуддин Самарқандий шарҳдан шунчалик мамнун бўлганки, олима ва солиҳа қизини шогирдига никоҳлаб берган. Келиннинг маҳрига отаси китобига ёзилган беназир шарҳ кифоя қилган. Шундай қилиб, одамлар орасида “Туҳфа”сини шарҳ этиб, қизини олди”, деган гап машҳур бўлиб кетган. Унинг шарҳи устозга манзур бўлиб, ўзининг гўзал қизи Фотимани унга берган[3].

Алоуддин Самарқандийнинг шогирдларидан яна бири, илм аҳли орасида эътиборли бўлган Зиёуддин Муҳаммад ибн Ҳусайн ибн Наср ибн Абдулазиз Навсухийдир (1150 йилда яшаган)[4]. Муҳаммад Навсухий қорахонийлар даврида Мовароуннаҳр илм соҳибларининг энг буюкларидан “Ал-ҳидоя” асари муаллифи Бурҳонуддин Марғинонийга  (1123-1197) фиқҳ ва ҳадис илмларидан сабоқ берган устозидир.

Алломанинг усулул фиқҳ бўйича “Мийзону-л-усул фи натоижи-л-уқул фи усули-л-фиқҳ” (“Ақллар чиқарган хулосалари бўйича асослар мезони”),  “Лубоб фи усули фиқҳ” (“Фиқҳ асослари юраги, мағзи”), фиқҳий асарлар шарҳи бўйича “Шарҳ жомиъи-л-кабир” (“Катта тўплам шарҳи”), “Шарҳи Таҳовий” (“Таҳовийга шарҳ”) каби машҳур китоблари мавжуддир. “Мийзону-л-усул фи натоижи-л-уқул фи усули-л-фиқҳ” (“Ақллар чиқарган хулосалари бўйича асослар мезони”) номли асарининг XIII аср охирларида кўчирилган иккита нодир қўлёзма нусхаси ЎзР ФА Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланмоқда^[5].

Алоуддин Самарқандий фиқҳ илмидан ташқари калом илми бўйича ҳам ҳанафий мазҳабининг йирик вакилларидан бири сифатида Имом Абу Мансур Мотуридийнинг издоши ва таълимотининг тарқатувчиси бўлган. Аллома Мотуридийнинг “Таъвилот аҳли сунна” китобини “Шарҳу-т-таъвийлоти аҳли сунна” (“Таъвилот аҳли сунна шарҳи”) асарини саккиз жилдда жамлаган[6].

Аллома яшаган даврда Мовароуннаҳрда сиёсий ғалаёнлар, маданий тушкунлик ҳукм сурган вақт бўлган. Аммо илмий тараққиёт бир қадар ўз ўрнида бўлган. Буни диний ва дунёвий илмларнинг қай даражада ривожланганлигидан кўриш ҳам мумкин. ХI-ХII асрларда Мовароуннаҳр Шарқнинг илм-фан ривожланган йирик минтақалардан бири бўлган. Шу даврга келиб, Мовароуннаҳрда диний ва дунёвий илмлар юқори даражада бўлган. Шунга қарамасдан диний илмларга эътибор катта бўлган. Чунки ўша даврда турли мазҳаб ва оқимлар ўртасида зиддиятлар кучайиб кетган. Бу муаммоларни ҳал этиш эса асосан фақиҳлар зиммасига тушган. Муаммоларни кучли далиллар, ҳужжатлар билан бартараф этиш зарурияти сезилган. Шу сабабдан Мовароуннаҳрда фақиҳлар фаолияти кучайган. Алоуддин Самарқандий ҳам шундай муаммоларни ечиш йўлида хизмат қилган ҳанафий уламолардан бири бўлган.

У 540/1146[7] йил атрофида, айрим манбаларда келишича 539/1145[8], 575/1180[9] йил Бухорода  вафот этган.

 

САМАРҚАНД АЛЛОМАЛАРИ.  Шовосил ЗИЁДОВ, Қодирхон МАҲМУДОВ.

“Имом Бухорий халқаро маркази”, 2017 йил. -Б134