АЛОУДДИН УСМАНДИЙ САМАРҚАНДИЙ (1095-1157)

АЛОУДДИН УСМАНДИЙ САМАРҚАНДИЙ

(1095-1157)

Ўз замонасининг забардаст фақиҳи ва йирик мута-каллими бўлган олимнинг тўлиқ исми – Абулфатҳ Алоуддин Муҳаммад ибн Абдулҳамид ибн Умар ибн Ҳасан ибн Ҳусайн Усмандий Самарқандий бўлиб, унинг туғилган ва вафот этган йили ҳақида манба-ларда турли маълумотлар келтирилган. Баъзи манба-ларда: “Аллома 408/1017 йил Самарқандда туғилиб, 502/1109 йил шу ерда вафот этган”^[1] – деб келти-рилса, кўпчилик манбаларда “У 488/1095 йили Самарқанд қишлоқларидан бири “Усманд”да тавал-луд топиб, 552/1157 йили 64 ёшида вафот этган”^[2] – дейилади.

Табақот асарларида Абулфатҳ Муҳаммад ибн Абдулҳамид ибн Ҳусайн ибн Ҳасан ибн Ҳамза Усмандий, Самарқанд аҳлидан бўлиб, “Ал-алоу-л-олам” (“Оламнинг устуни”) сифати билан машҳур-дир^[3], деб келтирилади.

Ёзма манбаларда аллома туғилиб ўсган жойнинг “Асманд” ёки “Усманд” деб номланиши билан боғ-лиқ кўпгина ихтилофлар мавжудлиги келтирилган. Баъзи олимлар бу жой “Асманд” деб номланган ва алломанинг нисбати Асмандий[4] бўлган, деб келти-ришса, бошқалари қишлоқнинг номини “Усманд”, яна баъзилари эса “Саманд” шаклида баён этганлар.

Аллома туғилган қишлоқ номи Усманд бўлган-лиги ҳақиқатга яқинроқ, чунки, ҳозирда Жиззах вилояти ҳудудидаги Бахмал туман (1994 йилдан) марказининг Усмат номи билан юритилиши масалага бир қадар ойдинлик киритади. “Усманд” вақт ўтиши билан товуш ўзгариши натижасида “Усмат”га айланган. Буни вилоят марказидан 70 км)[5] узоқлик-да жойлашган шу номли шаҳарча ҳамда туман марказида, Қўрғонтепа пойида “Ўсмат Ота” зиё-ратгоҳининг мавжудлиги ҳам тасдиқлайди. Шунинг-дек, бахмаллик ёзувчи Саййид Азим ҳамда тарихчи олимлар Олимжон Жўраев ва Жалолиддин Жўраев фикрига таяниб, Ўсмат Ота қабрини ўсматлик машҳур фақиҳ, ўз даврида шариат қонунларининг йирик билимдони ҳисобланган Абулфатҳ Муҳаммад ибн Абдулҳамид Усмандий Самарқандий номи билан боғлайди[6].

Алломанинг отаси – Абдулҳамид ибн Умар Усмандий Самарқанднинг етук олимларидан сана-либ, сўзга чечанлиги ва моҳир ваъзхонлиги билан ҳам халқ орасида танилган. Тўлиқ исми – Абу Муҳаммад Абдулҳамид ибн Умар ибн Ҳусайн ибн Ҳасан ибн Ҳамза ибн Тоҳир Усмандий бўлиб, манбаларда унинг фақат исми ва у ривоят қилган ҳадисгина ёзиб қўйилган. Унинг бирор мансаб эгаси ёки ўз даврида мавқеи қандай бўлгани, ҳаттоки туғилган ёки вафот этган йиллари ҳақида ҳам бирор-та маълумот келтирилмаган[7].

Аксар тарихчи олимларнинг асарларида Алоуд-дин Усмандийнинг илм талабида кўплаб мамлакат-ларга сафар қилганлиги ҳақида ҳам қайд этилади. Абу Саъид Абдулкарим Самъонийнинг таъкидлаши-ча, Муҳаммад Абдулкарим Шаҳристоний аллома билан Марвда бир неча бор учрашган. Бундан ташқа-ри, Усмандийнинг Абу Ҳафс Нажмуддин Умар Наса-фий, Абулмуъин Нашвоний, Алоуддин Самарқан-дий ва Нуруддин Аҳмад ибн Маҳмуд Собуний каби мотуридия мазҳабининг йирик намояндалари билан ҳамаср бўлиб яшаганлиги ҳақида келтирилади[8].

Таниқли араб олими Абулвафо Қураший ўзининг “Жавоҳиру-л-музийя фи табақоти-л-ҳанафийя” (“Ҳанафий уламолар таржимаи ҳолларидаги ёрқин жавҳарлар”) асарида келтиришича, Алоуддин Усман-дий 552/1157 йилда Бағдодга Шамс ибн Ҳисом ибн Бурҳон[9] билан биргаликда муборак ҳаж ибодатини адо этиб қайтган[10].

Манбаларда келтирилишича, аллома фиқҳ илми-ни устози Ашраф ибн Муҳаммад Алавийдан олган. Имом Ашраф Алавий эса фиқҳ бўйича таълимни отаси Абу Ваззоҳ Муҳаммаддан, у эса отаси Абу Шужоъдан олган ҳамда ундан ҳадис ривоят қилган.